تبیین تقابل ایران و آمریکا در ژئوپلیتیک منطقه خزر

نویسندگان

گروه جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

منطقه دریای‌ خزر از نظر ژئوپلیتیک انرژی، خطوط انتقال انرژی و امنیت آن از جایگاه بالایی در مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی برخوردار است و پس از فروپاشی شوروی و افزایش کشورهای ساحلی خزر از دو به پنج کشور بر پیچیدگی‌های تعیین رژیم حقوقی دریای خزر نیز افزوده شد. بنابراین کشورهای منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌ای برای کسب منافع سیاسی و اقتصادی و بیشینه‌سازی قدرت خود در نظام بین‌الملل به رقابت بیشتر در این منطقه روی آورده‌اند که رویارویی ایران و آمریکا از مهم‌ترین کشمکش‌های این منطقه می-باشد. در این نوشتار تلاش شده است تا با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای رویکردهای نظری ژئوپلیتیک انرژی و رئالیسم تهاجمی به تبیین تقابل ایران و آمریکا در ژئوپلیتیک منطقه خزر پرداخته شود. در این راستا یافته‌ها حاکی از آن است که، سیاست خارجی و منافع متضاد دو کشور؛ تلاش آمریکا برای حذف موقعیت ژئوپلیتیک ایران از جریان انتقال انرژی خزر؛ تأثیر آمریکا بر مجادلات تعیین رژیم حقوقی دریای خزر از طریق نظامی و امنیتی شدن این دریا و تهدید منافع و امنیت ملی ایران؛ از مهم‌ترین دلایل تقابل ایران و آمریکا در منطقه خزر هستند. در نهایت، جمهوری-اسلامی‌ایران می‌تواند با درک صحیح از موقعیت ژئوپلیتیک کشور در سیاست خارجی و دیپلماسی فعال و هوشمندانه به منافع اساسی خود در رژیم حقوقی دریای خزر دست یابد، به‌عنوان حلقه ارتباطی تولیدکنندگان و مصرف‌‌‌کنندگان انرژی قرار گیرد و علاوه‌بر توسعه اقتصادی، اقتصاد بین‌الملل را به امنیت ملی خود گره بزند و تهدیدات را به حداقل برساند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explaining the confrontation between Iran and the United States in the geopolitics of the Caspian region

نویسندگان [English]

  • Rasool Afzali
  • Hassan Kamran
  • Mohammadhossein Dashti
Department of Political Geography, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Caspian Sea region is of high importance regarding energy related geopolitics, energy transporting lines and security within regional and international relation. After the fragmentation of USSR and the increase of number of the Caspian coastal countries from two to five, the issue of determining a legal resolution for the Caspian Sea became more complicated. Thus, the regional and trans-regional countries benefits and maximize their power within the international system in the region among which the encounter between America and Iran is the most salient. In this paper it has been tried to explain this problem in the region employing the analytical – descriptive technique based on theoretical approaches of energy – related geopolitics. In this direction, findings indicate that the conflicting policy of the two countries, America's attempt to eliminate the geopolitical situation of Iran from transportation of energy in the region, the effectiveness of America on debates relative to determining a legal resolution on the Caspian region by resorting to military and security solution and threatening Iran's interests and national security are among the most important reasons for this encounter. Finally the Islamic Republic of Iran can obtain its main interests within the legal resolution for Caspian Sea and find its place as the connecting chain among producers and consumers of energy, by a correct understanding of its geopolitical capabilities within foreign policy and active and smart diplomacy. In fact, it is the best way to achieve the economic development, as well as to tie the international economy to its national security and to minimize the relative threats.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • USA
  • Caspian Sea
  • Energy Geopolitics
  • Aggressive Realism
  1. آجیلی، هادی و محمدرضا بهادرخانی (1393)، «اقتصاد سیاسی خطوط لوله انرژی در آسیای مرکزی و قفقاز»، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال سوم، شماره 10، پاییز 93.
  2. احمدی، حسین و داراب جلیل‌پیران (1388)، «رژیم امنیتی حوزه دریای خزر پس از فروپاشی اتحاد شوروی تا 2009 موانع و چالش‌ها»، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره سوم، صص 142 ـ 109.
  3. احمدی‌پور، زهرا و احسان لشگری (بهار و تابستان 1389)، «چالش‌های ژئوپلیتیکی ایران در بهره‌برداری از منافع خود در خزر»، مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال سوم، شماره 6، صص 18 ـ 1.
  4. افضلی، رسول و مصطفی رشیدی و افشین متقی (1391)، «تحلیل ساختار ژئوپلیتیکی حاکم بر روابط دوجانبه ایران و جمهوری‌آذربایجان از سال 1991 تا 2010 میلادی با رویکرد جغرافیای برساخت‌گرایی»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 80، صص 19 ـ 1.
  5. اطاعت، جواد و حمیدرضا نصرتی (زمستان و بهار 88 ـ 1387)، «ایران و خطوط انتقال انرژی حوزه خزر»، مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال دوم، شماره 3، صص 22 ـ 1.
  6. امیراحمدیان، بهرام (1382)، «امنیت در جمهوری‌آذربایجان و ناتو»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 44.
  7. امیراحمدیان، بهرام (1388)، «بررسی علل و پیامدهای حضور ایالات-متحده در قفقاز»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال پنجم، شماره 2، صص 97 ـ 66.
  8. ایران، 16/09/96: 3، شماره 6660، سیاسی، com/n3672198.
  9. بصیری، محمدعلی و مژگان ایزدی زمان‌آبادی (1383)، «اهداف سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال سیزدهم، دوره چهارم، شماره 48.
  10. بهمن، شعیب (1389)، «ابعاد نظامی‌گری در خزر»، قابل دسترسی در http://hamshahrionline.ir.
  11. حافظ‌نیا، محمدرضا (1385)، «اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک»، مشهد: انتشارات پاپلی.
  12. حسن‌خانی، محمد و داوود کریمی‌پور (1392)، «دریای خزر ملاحظات ژئواکونومیک شرق و غرب»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 6، شماره 2، صص 40 ـ 21.
  13. خبرگزاری فارس، 23/03/94 http://fna.ir.
  14. خبرگزاری‌ مهر،12/11/95، http://www.mehrnews.com/news/3893043
  15. سامانه خبری سازمان بنادر، 1390.
  16. شرق،09/10/96: 15،شماره 3047، سیاست، com/n3683905.
  17. شیخ الاسلامی، محمدحسن، سیدمحمدحسین حسینی و صارم شیراوند (1394)، «تأثیر نظامی کردن حوزه دریای خزر بر امنیت‌ملی جمهوری-اسلامی‌ایران»، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 89، بهار 1394.
  18. دانشیار، سیدمهدی (1391)، «تحولات جدید جغرافیای سیاسی کاسپین»، مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، 3 و 4 خرداد، صص 2 ـ 16.
  19. زرگری، هادی و حبیب رضازاده (1391)، «نقش حضور آمریکا در قفقاز بر روابط ایران و آذربایجان»، دوفصلنامه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)، سال ششم، شماره هفتم.
  20. عزتی، عزت الله (1388)، «جغرافیای استراتژیک ایران»، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
  21. فیاضی، محسن (1386)، «رقابت پیرامون انرژی آسیای مرکزی و قفقاز»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال چهارم، شماره 60، صص 168 ـ 141.
  22. کولائی، الهه (زمستان و بهار 1387 ـ 1386)، «ژئوپلیتیک انتقال نفت از قفقاز»، مجله اوراسیای مرکزی، سال اول، شماره اول، صص 70 ـ47.
  23. کولایی، الهه و مهناز گودرزی (1392)، «دریای خزر: چالش‌ها و چشم‌اندازها»، تهران، انتشارات میزان.
  24. کولایی، الهه (1397). مصاحبه با روزنامه شرق، شماره 3230 به تاریخ 06/06/97، ص 6 (دیپلماسی).
  25. مجتهدزاده،پیروز(1381)،«درخزر چه می‌گذرد و چه باید کرد»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره‌های 186 ـ 185، صص 47 ـ 28.
  26. مجتهدزاده، پیروز (1381)، «جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی»، تهران، انتشارات سمت.
  27. محمدی، حمیدرضا (1383)، «چالش‌های ژئوپلیتیکی ایران در محیط پیرامونی دریای خزر»، مجموعه مقالات نخستین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، صص 194 ـ 183.
  28. مولایی، یوسف و دیان دنباز (1395)، «ژئوپلیتیک و موازنه قدرت در خزر»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 9، شماره 1، صص 151 ـ 174.
  29. مینایی، مهدی (1386)، «درآمدی بر ژئواستراتژی»، تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
  30. هدایتی‌شهیدانی،مهدی(1395)،«دیپلماسی هوشمندانه و مدیریت مسائل دریای‌خزر»، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 94.
  31. Agnew, John (1998), "Geopolitics: Re-visioning World Politics", London and New York: Routledge.
  32. Antonenka, Oksana (2008), "Russia's Policy in the Caspian Sea Region: reconciling: Reconciling and Security Agenda", The Washington Quarterly, Vol,31 , No,12.
  33. Aras, Bulent and Okumus, Ahmet (2015), "Caspian Riches and Gulf Security", The Brown Journal of World Affairs, VII, 2.
  34. Fouskas, Vassilis and Bulent Gokay (2005), "The New American Imperialism: Bush War on Terror and Blood for Oil", Preager Publishers, Vol. 23, 16 September.
  35. Hallinan, Cohn (2009), "Blood and Oil in Central Asia", Foreign Policy, Available at: http://www.ips-dc.org/articles.
  36. ir, 2014/01/14.7
  37. Iseri, Emre (2009), "The U.S Grand Strategy and the Eurasian Heartland in the Twenty-First Century", Geopolitics, Vol. 32, No.4.
  38. Karimov, Reshad and Eugene Chausovsky and Kamal Makili-Aliyev (2011), "The Caspian Pain: Geopolitical and the Future Balance of Power", Baku: SAM Center for Strategic Studies.
  39. Kucera, Joshua (2012), "The Great Caspian Arms Race", Foreign Policy, June 22, Avaiable at: http:// Foreign Policy.com 2012/06/22.
  40. Kullberg,A (2000) "The Return of Heartland", The Eurasian Political, mag 21st, P.1.
  41. Laruelle, Marlene and Sabastien Peyrouse (2009), "The Militarization of the Caspian Sea: "Great Games" and "Small Games" Over the Caspian Fleets", China and Eurasia Forum Quarterly, Vol. 7, No. 2, pp. 17-35.
  42. Malehmir, Hasan and Hasanvand, Akram (2013), "Challenge of Relation Between Iran and Russia about Caspian Sea", International Research Journal of Applied and Basic Sciences.
  43. mashreghnews, 2014.
  44. Mearshiemer, John, (Winter 1994-95) "The False Promise of International Institution", International security, Vo 19, No 2.